184 Belgen emigreerden met de stoomboot Kronprinz Friedrich Wilhelm in 1888 met bestemming Brazilië

Op 28 mei 2024 vroeg een inwoonster van de gemeente Itapema, Santa Catarina (SC), Brazilië aan Daniel Hostins, president van de Vereniging Ilha Belga, details over haar Belgische roots. Daniel deed onderzoek naar Belgische afstammelingen in de vallei van de rivier Itajaí in SC. Volgens haar gegevens stamde ze af van Joannes De Backer die in 1889 naar Colônia Blumenau, SC, emigreerde met zijn 7 kinderen. Daniel contacteerde mij, Marc Storms, onderzoeker van het Belgisch erfgoed en migratie naar Brazilië. Samen begonnen we haar gegevens te onderzoeken en te organiseren. We beseften al snel dat de familie De Backer met vele andere Belgen naar Brazilië migreerde.

Op 24 december 1888 arriveerde het stoomschip Kronprinz Friedrich Wilhelm in de haven van Rio de Janeiro. De boot verliet Hamburg (Duitsland) en stopte in de havens van Bremen (Duitsland), Antwerpen (België), Teixeira en het eiland São Miguel (Azoren). In Brazilië is het waarschijnlijk aangemeerd in Salvador, Bahia, en na Rio de Janeiro, voer het verder naar Santos, SP.

De reizigerslijst wordt bewaard in het Nationaal Archief van Rio de Janeiro (BR RJANRIO OL.0.RPV, PRJ.3750). Deze vermeldt dat er tijdens de overdracht geen doden zijn gevallen. Er zijn eigenlijk twee lijsten.  Eén getiteld “Emigranten” met 463 namen opgesplitst per stad van inscheping: From Antwerp to Minas Gerais met 182 namen; From São Miguel to Minas Gerais met 79 en From São Miguel to Rio de Janeiro met 202. Op de andere lijst staan ​​391 namen waarvan sommige doorstreept zijn. De reden hiervan is ons onbekend. Zo zijn van de drie mensen die in Antwerpen inscheepten de namen van de 28-jarige Adolf Loontjes en de 53-jarige Desiré Cannie leesbaar en is er één doorstreept.

De lijsten geven de volgende informatie: No (nummer), Pass, Names (voor- en achternaam), Age(leeftijd), Profession (beroep) en Baggage (aantal koffers). Er zijn geen details over de nationaliteit van de passagiers.

Volgens de Belgische kranten Vooruit en La Meuse van 1 december 1888 waren er 186 Belgische migranten op de stoomboot. Sommigen kwamen uit Antwerpen en omliggende gemeenten zoals Borgerhout, Oorderen, Kalmthout, Ekeren, Wilmarsdonk, Stabroek, Putte, Oostmalle. Anderen uit de Kessel-Lo, Gent/Oost-Vlaanderen en Wallonië. De meerderheid bestond uit landbouwers. Het artikel vermeldt dat de boot op 30 november 1888 de haven van Antwerpen verliet en dat de kapitein Miecke heette.

De reis met de stoomboot verliep relatief snel en duurde minder dan een maand. De zeilboot waarmee in 1844 Belgische kolonisten de haven van Oostende verlieten, had 67 dagen nodig om de oversteek te maken naar Rio de Janeiro.

De Braziliaanse krant Jornal do Commercio (RJ) (Jaar 1888\Uitgave 00363) vermeldt een groter aantal Belgische migranten: ongeveer 200.

Als onderzoekers weten we dat krantenberichten niet steeds accuraat zijn. Vandaar dat we ​​twijfelen aan de hierboven geciteerde cijfers. Maar het zou ook kunnen dat niet alle 184 namen die vermeld staan als ingescheept in Antwerpen, de Belgische nationaliteit hadden. En het kan ook zijn dat sommige Belgen in een andere haven dan Antwerpen aan boord zijn gegaan. 

De stoomboot Kronprinz Friedrich Wilhelm zal op 10 januari 1889 de Braziliaanse haven Santos verlaten met bestemming Lissabon, Antwerpen en Bremen, en tussenstops in Rio en Bahia informeert de krant Correio Paulistano van 30.12.1888.

De krant Jornal do Commercio vermeldde dat alle emigranten, bij aankomst in Rio de Janeiro, naar het Ilha das Flores werden overgebracht.

Brazilië verbood in 1850 de slavenhandel (de slavernij werd pas in 1888 afgeschaft). De grote vraag naar koffie enerzijds en de politieke wens om het zuiden van Brazilië te bevolken om aldus de grenzen te beschermen anderzijds, leidden tot de invoering in Brazilië in de 19e eeuw van grosso modo twee migratiesystemen. In het ene model, het zogenaamde partnerschap, verrichten de immigranten betaalde arbeid voor de eigenaren van koffieboerderijen. Deze schoten de betaling van de reis voor en zorgden voor kost en inwoon. Maar aldus kwamen de immigranten met schulden op hun bestemming aan en konden de plantage niet verlaten voordat ze deze hadden afbetaald. In het zuiden van Brazilië werd het colonatosysteem toegepast. De overtocht van de immigranten werd geregeld door de provinciale overheden. De immigrant had dus geen schulden en ontving een maandelijkse of jaarlijkse vergoeding, kon voedsel planten voor zijn levensonderhoud en was vrij om het pand te verlaten.

Om de grote stroom immigranten in goede banen te leiden, kocht de Braziliaanse Algemene Inspectie van Land en Kolonisatie in 1883 het Ilha das Flores (letterlijk Bloemeneiland), vlakbij de toenmalige hoofdstad Rio de Janeiro. Met de bouw van een groot pakhuis, dat in één keer duizend mensen kon huisvesten, werd hier de registratie en medisch-sanitaire controle uitgevoerd vooraleer de migranten vertrokken naar hun uiteindelijke bestemming. In hetzelfde jaar werd beslist dat alle passagiers die uit buitenlandse havens kwamen en reisden in de 3e klas, na ontscheping in de haven van Rio de Janeiro, onmiddellijk met hun bagage naar Ilha das Flores zouden worden vervoerd, waar ze gratis konden verblijven tot maximum acht dagen.

De website van het Centro de Memória da Imigração da Ilha das Flores vermeldt hoe de registratielijsten kunnen geraadpleegd worden. Deze zijn per jaar gerangschikt en bevatten de volgende informatie: datum van aankomst, plaats van inscheping, naam van het stoomschip, naam, nationaliteit, datum van vertrek uit en plaats van bestemming. Alle lijsten zijn gedigitaliseerd en online te raadplegen in het Nationaal Archief Informatie Systeem (SIAN). In ons geval is het dossier BR RJANRIO OB.0.EPE, HIF.33 dat de aankomsten registreerde tussen 22-11-1888 en 14-1-1889. Op pagina's 219 tot 224, beginnend met nrs. 29940 tot 30122, worden 183 Belgische migranten vermeld.

Hierdoor kan bevestigd worden dat alle mensen die in Antwerpen instapten de Belgische nationaliteit hadden. De naam van de 14-jarige Maria Maes komt niet voor in het register. Daarom heeft het register één naam minder dan de scheepslijst. Het is ook merkwaardig dat de naam van Maria Maes twee keer op de scheepslijst voorkomt, één keer met de vermelding van de leeftijd van 38 jaar, en eenmaal met 14 jaar. Waarschijnlijk bevat de scheepslijst een fout. FamilySearch stelt dat Anna Catharina Maes, geboren Van Gool, de echtgenote was van Johann Maes en de moeder van Maria, evenals van Franciscus, Elisabeth en Leonie die ook emigreerden. Het blijft een raadsel waarom de naam van de 14-jarige Maria Maes niet werd geregistreerd. We zijn er zeker van dat ze emigreerde omdat ze in 1897 trouwde in Jaraguá do Sul, destijds in het district Joinville, SC, waar ze stierf en werd begraven in 1955. In haar huwelijksakte staat Catarina vermeld als de naam van haar moeder.

Naast de nationaliteit informeert het register ook de bestemming van de migranten. Aldus weten we dat 57 Belgen doorreisden naar Desterro (momenteel Florianópolis, SC), 55 naar Juiz de Fora (Minas Gerais), 39 naar Cordeiro (Rio de Janeiro), 17 naar São Paulo, 8 naar het ons onbekende Socego, 6 naar Corte (letterlijk het Hof, de toenmalige hoofdstad Rio de januari) en één naar een onleesbare plaats. Merk op dat de bestemmingen veel diverser zijn dan de vermelding in de scheepslijst From Antwerp to Minas Gerais.

Op basis van deze gegevens hebben we de namen onderzocht met FamilySearch-website en de namenbank van het Nationaal Archief van België. Omdat alles met de hand geregistreerd werd, hadden we grote moeite om sommige ervan te ontcijferen.

Het waren 48 alleenstaanden, vrijwel allemaal mannen, 4 stellen met 1 kind, 3 met 2 kinderen, 6 met 3 kinderen, 4 met 4 kinderen, 1 met 5 kinderen, 3 met 6 kinderen en 3 met 7 kinderen.

Sommige families kenden elkaar waarschijnlijk omdat ze uit dezelfde plaats kwamen, zoals de families Stael en Debacker die Wilmarsdonk, ten noorden van Antwerpen, verlieten maar niet naar dezelfde plaats in Brazilië migreerden. Maria Stael, geboren Truijens, is overleden in Cantagalo, RJ. Joannes Debacker en zijn dochter Mathildis zijn overleden in Rio dos Cedros, SC. Een andere zoon, Felix Debacker, trouwde in 1915 in Jaraguá do Sul, SC. Andere gezinnen kwamen uit nabijgelegen plaatsen zoals Gelrode, Wezemaal, Kortrijk-Dutsel, Wilsele en Korbeek-Lo.

We vonden ook dat twee broers, Jan Baptist en Franciscus de Palmenaer, met hun grote gezinnen van respectievelijk 7 en 6 kinderen, vanuit Uitbergen, Berlare in Oost-Vlaanderen, naar Brazilië migreerden naar dezelfde bestemming Cordeiro. Guido Samson van de Werkgroep Erfgoed Uitbergen, wiens moeder 'De Palmenaer' heette, stuurde ons volgende gegevens: Joannes Baptise werd op 10 januari 1840 in Uitbergen geboren waar hij op 7 augustus 1872 trouwde met Ida Valck (Uitbergen, 29 januari 1844). Waarschijnlijk is iedereen van dit gezin teruggekeerd naar België, behalve de moeder Ida Valck. Joannes Baptiste overleed op 29 januari 1900 te Uitbergen, zijn dochter Adoplhina trouwde er op 6 september 1899, zoon Petrus op 16 januari 1901 en dochter Francisca op 15 oktober 1902. In de huwelijksakte van Francisca staat vermeld dat Ida Valck overleden is in Argentinië in 1894. Van de familie van zijn jongere broer Franciscus ontbreken gegevens na 1888.

We vonden tot op heden nog geen migranten afkomstig uit de in Belgische kranten geciteerde gemeenten Borgerhout, Oorderen, Kalmthout, Ekeren, Stabroek, Putte, Oostmalle, Gent en Wallonië.

We vonden weinig vermeldingen van de plaatsen waar deze Belgische emigranten stierven en we zijn er niet zeker van dat ze zich allemaal in de regio van de vermelde bestemming vestigden. Er kan ook sprake zijn geweest van migratie binnen Brazilië. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat mensen met bestemming Juiz de Fora of Cordeiro zijn overleden in Jaraguá do Sul of Rio dos Cedros in de staat Santa Catarina.

Een deel van deze migranten keerde terug naar België. Het grote gezin van Eduard Peers, getrouwd met Juliana Vercruyse en 7 kinderen, keerde al snel terug naar België. Er is een melding dat dochter Josephine Joanna op 15 december 1890 in Gent werd geboren. In dezelfde stad stierf Eduard op een onbekende datum en trouwde in 1903 Marie Peers. En er is Remi[gues] Ghekiere die op een onbekende datum terugkeerde en in 1910 in Luik trouwde. Andere leden van de familie Ghekiere bleven in Brazilië . Er zijn bewijzen dat de oudere zus, Emma, ​​in 1953 in Jacarepaguá stierf en dat haar broer Jules in 1947 in Rio de Janeiro trouwde.

Op 19 juli 1889 verscheen een officiële nota van de gouverneur van de provincie Antwerpen in de Belgische krant Het Handelsblad en de volgende dag in de krant Vooruit, waarin stond dat de situatie van de Belgen die naar Brazilië migreerden verschrikkelijk was. Veel landgenoten ontvingen bij aankomst niet de beloofde huisvesting, noch hun land in Minas Gerais of de provincie Rio de Janeiro. Bovendien doodde gele koorts meer dan de helft van de Belgische kolonie. Daarom hoopte de gouverneur dat er nooit meer massa migratie naar Brazilië zou plaatsvinden.

Is dit nieuws de reden waarom er bij de overtochten van hetzelfde stoomschip Kronprinz Friedrich Wilhelm in de jaren 1889 en 1990 vrijwel geen Belgische emigranten waren? Of was de oorzaak de onrust en onzekerheid aan het begin van de proclamatie van de Braziliaanse Republiek in 1889?

In de maand augustus 1888, een drietal maanden voor het vertrek van de boot Kronprinz Friedrich Wilhelm, publiceerde de emigratie agent Joannes Schulz in de Belgische krant La Meuse verschillende aankondigingen waarin hij meldde dat hij bevoegd was om aan een beperkt aantal landbouwers een gratis overvaart per stoomboot aan te bieden vanuit Antwerpen naar de provincies Minas Gerais en Rio de Janeiro in Brazilië. Of en hoeveel Belgen hiervan gebruik gemaakt hebben moet nog onderzocht worden.

Enkele nakomelingen van de 183 of 184 Belgen die eind 1888 arriveerden, werden in Brazilië gehonoreerd. In Joinville, in de staat Santa Catarina, is er bijvoorbeeld een creche Jorge Luiz Vanderwegen , er zijn Verbinen-straten in Jaraguá do Sul, Guaramirim en Araquari, en we vonden een Pedro Francisco Debacker – Padre Ulrico-straat in Francisco Beltrão, PR. We vonden ook de Maria Stael-straat in Caxambu, MG en een andere Maria Stael de Medeiros Teixeria-straat in Cachoeiro de Itapemirim, ES. Dezelfde stad heeft ook een gemeentelijke school met de naam Maria Stael de Medeiros Teixeria. En er is Charles Robert Symons straat in Pedreira, SP. Of deze laatsten verwijzen naar Belgische afstammelingen moet verder onderzoek uitwijzen.

Indien u iemand kent met de achternaam Broucard, Debacker, de Palmenaer, Deukens, Duquesne, Elearts, Ghyselens, Geeraerts, Groguard, Hoef, Honore, Houreau, Huyghe, Jacobs, Janssens, Kegels, Maes, Matthysen, Maurissen, Mertens, Morisot, Narroy, Peeters, Peiron, Rogiers, Stael, Symons, Turco, Vanbrokhoven, Vandenwyngaert, Vandermolen, Vandervelde, Vanderwegen, Vanhamme, Verbinnen, Vercammen ou Willaert, of een mogelijke Braziliaanse spellingsvariant, mag u ons steeds contacteren. Aldus kunnen we ons onderzoek naar de nog steeds vrij onbekende Belgische migratie naar Brazilië verder verdiepen. 

Marc Storms, marc.storms@gmail.com, São Paulo, 10 juni 2024

Bronnen:

• Museu da Imigração da Ilha das Flores - Hospedaria da Ilha das Flores (miif.org.br)
• Sistema de Informações do Arquivo Nacional https://sian.an.gov.br/sianex/Consulta/login.asp
• FamilySearch https://www.familysearch.org/pt/
• en de vermelde kranten